रासायनिक मल र बिउबिजनको प्रोपोगन्डा : भोकमरीको भुमरीमा रुमलिँदै नेपाल !

• प्रमोद भण्डारी

• ‘रासायनिक मल र बिदेशी बिउबिजनका कारण नेपाली भुमी उजाडिँदै’

देख्दा सुन्दा मान्छेलाई यो विषय सामान्य लाग्छ, लागोस, लागेर केही फरक पर्दैन। तर सत्य त सधैं सत्य नै हुन्छ। मलाई अहिले पनि हजुरबुबाले भनेका ती कुराहरू झलझली दिमागमा आउँछ। सायद हजुरबुबाको भौतिक शरीर अहिलेसम्म जीवित भैदिएको सारा मनका बहहरु दिल खोलेर पोख्ने थिएँ। ‘गाई-भैंसी, गोरु-बाख्रा, परेवा-कुखुरा टन्नै पाल्नुपर्छ, आफ्नै खेतबारी-पाखा टन्नै हुनुपर्छ, अनि मात्रै जीवनमा सुख पाइन्छ’ भन्नुहुन्थ्यो। ती पशु पंक्षीहरुबाट निस्केको बड्कुला, गोबर, सुली प्रयोग गरेर आफ्नै खेतबारीमा प्रयोग गरेर उत्पादन गरेको अन्नहरु मात्रै स्वास्थ्यको लागि लाभदायक हुने उहाँको निचोड थियो। तर क्यार्नु त्यो मेरो कलिलो उमेरमा उहाँको भौतिक शरीर रहुन्जेल मलाई यी कुराहरूप्रति रुचि भएन, या भनम मेरो दिमागले बुझ्न् सकेन।

वि.सं २०५६/५७ देखि ६२/६३ सालसम्म पनि पुर्वी पहाडी जिल्लातिर प्राङ्गारिक मलको नै बढी प्रयोग हुन्थ्यो। सामान्य भाषामा भन्नुपर्दा गाईवस्तु तथा जनावरको मल हो । गाउँघरमा प्राय गाई, भैसी तथा बाख्रा पालिने हुँदा तिनीहरूको मललाई नै प्राङ्गारिक मल भन्ने गरिन्छ तर अरु घरपालुवा जनावरको मल पनि प्राङ्गारिक मल हो। प्राङ्गारिक मल खेतिका लागि अत्यावश्यक हुन्छ । जुनसुकै खेति कार्यका लागि पनि प्राङ्गारिक मलको प्रयोग हुन्छ, तर बालि अनुसार प्राङ्गारिक मलको मात्र पनि कम वा बढी हालिन्छ। प्राङ्गारिक मललाई अझ विस्तृत रूपमा परिभाषित गर्दा यो मल जनावरको मल, मुत्र र रूख तथा घाँसका हरिया तथा सुकेका पात आदिको कुहिएको मिश्रण हो। सर्वप्रथम प्राङ्गारिक मल बनाउन गोबर वा वस्तुभाउको मल तथा सोतर लिनुपर्छ । मलको दुईगुणा सोतरको मात्रा राखी राम्रो ठाउँमा मल र सोतर राम्रोसँग मिश्रित गरेर थुप्रो लगाउनु पर्छ। थुप्रो लगाएको मललाई महिनाको एक पटक मल र गोबर राम्रोसँग फिटिने गरी पल्टाउनु पर्छ। यसरी महिनाको एक पटक गरेर ३ वा ४ पल्टसम्म मल पल्टाउदा प्राङ्गारिक मल तयार हुन्छ। अब यो तयारी मल खेति कार्यमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

नेपालमा रासायनिक मल कारखाना स्थापनाका लागि ०४० सालदेखि निरन्तर अध्ययन भइरहेको छ । ०४१ मा जापान अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोग (जाइका) नेपाल मल कारखानासम्बन्धी सम्भाव्यता अध्ययन गरेको थियो । जाइकाले नेपालमा सानो बजार भएका कारण तत्काल मल कारखाना स्थापनाको सम्भावना नभएको प्रतिवेदन सरकारलाई दिएको थियो। जब प्राङगारिक मललाई बिस्थापित गर्दै रसायनिक मलको प्रयोग गर्न थालियो, त्यसपछि हरेक नागरिक अस्वस्थ, रोगी र शारीरिक रूपमा कमजोर बन्न थाले। कलिलो उमेरमा अनेक रोगबाट ग्रसित हुन् थाले। रेडियो, अखबार, टेलिभिजन, सेलेब्रेटी र अन्य बिज्ञापनमार्फत यी कुराहरू भजाउने काम भयो र सामान्य अशिक्षित नागरिकको दिमाग भुटेर सोही अनुरुप प्रयोग गर्न बाध्य बनाईयो। रासायनिक मलको प्रवर्द्धन विदेशी कम्पनीहरू तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको स्वार्थसंग गाँसिएको छ।नेपाली कृषिलाई परनिर्भर बनाउन र स्थानीय प्रारङगारिक मल तथा परम्परागत कृषि पद्धतिलाई विस्थापित गर्न योजनाबद्ध रूपले रासायनिक मल अनुदानमार्फत ल्याइयो। स्वदेशी उत्पादनलाई सशक्त हुन नदिई विदेशी उत्पादनलाई लाद्नु आर्थिक उपनिवेशवादको उदाहरण हो। नेट ईन्टरनेट को जमानामा दुनियाँ कब्जा गर्ने अनेक सुत्र हुन्छ। पहिलेको जस्तो हतियार बोक्नुपर्दैन। मैले प्रसङ्गमा रासायनिक मलको मात्रै कुरा गरेँ । स्थानीय बिउबिजनको पनि उहि छ हालत। आफ्नै मौलिक बीउबिउन हुन्थ्यो, सोही अनुरुप उत्पादन हुन्थ्यो। त्यहीँ उब्जनी भएको अन्न मध्येबाट अर्को बर्षको लागि बिउबिजन छुट्याईन्थ्यो। कसैको पनि भर नपर्नुपर्ने अवस्था थियो।

नेपाली खाद्यान्न बीउबिजन मास्न विदेशी शक्तिहरूले अपनाएको रणनीतिबारे चर्चा गर्दा विभिन्न आर्थिक, नीतिगत, र प्रविधिगत पक्षहरूको समीक्षासहित बुझ्न आवश्यक छ। नेपाली कृषि परम्परागत रूपमा जैविक र स्वावलम्बी थियो, तर पछिल्ला केही दशकहरूमा विदेशी प्रभावले यसको स्वायत्ततामा असर पार्दै आएको छ। विदेशी कम्पनीहरूले नेपाली किसानहरूलाई परम्परागत रूपमा संरक्षण गरिएका बीउबिजनको सट्टा हाइब्रिड बीउतर्फ आकर्षित गर्ने नीति अपनाएका छन्। यी बीउहरू महँगा हुनुका साथै एकपटक प्रयोग गरेपछि पुनः उपयोग गर्न मिल्दैन, जसका कारण किसानहरू बारम्बार नयाँ बीउबिजन किन्न बाध्य हुन्छन्। हाइब्रिड बीउहरू सामान्यतया रासायनिक मल र विषादीमा निर्भर रहन्छन्। विदेशी कम्पनीहरूले नेपाली कृषिमा रासायनिक मल र विषादीको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्दै किसानलाई तिनै उत्पादनमा निर्भर बनाउने काम गरेका छन्। यसले माटोको उर्वराशक्ति घटाउने मात्र नभई किसानको आत्मनिर्भरतालाई कमजोर बनाउँछ। कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानी भित्र्याउन सरकारका नीतिहरूमा हस्तक्षेप गरिएको देखिन्छ। जैविक कृषि प्रवर्द्धनभन्दा बाहिरी कम्पनीहरूको प्रभावमा आधारित कृषिनीतिहरू लागू गरिँदा स्थानीय बीउबिजन संरक्षण गर्न गाह्रो भइरहेको छ। बीउ व्यवसायीकरण तथा बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारजस्ता नीतिहरूले नेपाली किसानलाई परम्परागत बीउ प्रयोग गर्न कठिन बनाइरहेका छन्। नेपाली उत्पादनलाई निरुत्साहित गर्दै नेपाललाई विदेशी खाद्यान्नमा निर्भर बनाउने नीति अपनाइएको छ। विदेशी अनुदानका नाममा खाद्यान्न वितरण गरेर नेपाली उत्पादनलाई प्रतिस्पर्धामा कमजोर बनाउने रणनीति चलाइएको छ, जसले गर्दा किसानहरू आफ्नो परम्परागत बीउबिजनको खेती छोड्न बाध्य भएका छन्। परम्परागत कृषि ज्ञानलाई पछौटे भन्ने मानसिकता फैलाएर पश्चिमी कृषि प्रविधिलाई मात्रै आधुनिकता र विकासको प्रतीकको रूपमा प्रस्तुत गर्ने काम भएको छ। यसले किसानहरूलाई आफ्नै मौलिक कृषि प्रणालीमाथि विश्वास गर्न कठिन बनाइदिएको छ। विदेशी रणनीतिक प्रभावका कारण नेपाली बीउबिजन र खाद्यान्न प्रणाली संकटमा परेको छ।

विदेशी संस्थाहरूले ‘बीउको गुणस्तर सुधार’ को नाममा स्थानीय बीउबिजनको महत्व घटाउने काम गरेका छन्। नेपालमा किसानहरूले आफ्नै पारम्परिक बीउबिजन प्रयोग गरेर खेती गर्थे, जुन पुस्तौं पुस्तासम्म चल्ने गुणस्तरका थिए। तर, हाल विदेशी प्रभावमा कृषि कानुनहरू परिमार्जन गर्दै किसानलाई आफ्नै बीउ भण्डारण गर्न गाह्रो बनाउने प्रयास हुँदैछ। बीउबिजनमा बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारजस्ता नियम लागू गरिएमा किसानहरूले विदेशी कम्पनीहरूको अनुमतिबिना बीउ उत्पादन र आदान-प्रदान गर्न सक्दैनन्। यदि यस्तो नियम नेपालमा पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन भयो भने, स्थानीय बीउ नष्ट हुँदै जानेछ र किसानहरू सधैं विदेशी बीउमा निर्भर रहन बाध्य हुनेछन्।

नेपाललाई विदेशी खाद्यान्नमा निर्भर बनाउने अर्को रणनीति भनेको विदेशबाट सस्तो खाद्यान्न आयात गरी नेपाली किसानलाई प्रतिस्पर्धामा कमजोर बनाउनु हो। अनुदानका रूपमा आएका विदेशी खाद्यान्नले नेपाली उत्पादनको माग घटाउँछ, जसले गर्दा किसानहरू खेती गर्न छोड्न थाल्छन्। स्थानीय उत्पादन घट्दै जाँदा नेपालमा खाद्यान्नको परनिर्भरताको अवस्था सिर्जना हुन्छ। यदि कुनै दिन विदेशी आपूर्तिकर्ताहरूले खाद्यान्न आपूर्ति रोकिदिए वा मूल्य दोब्बर-तेब्बर बनाए भने, नेपालमा गम्भीर खाद्यान्न संकट देखा पर्न सक्छ।हालसालै कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानीको प्रस्तावहरू आउन थालेका छन्, जसले नेपाली भूमि तथा उत्पादन प्रणालीलाई विदेशी कम्पनीहरूको नियन्त्रणमा लैजाने खतरा छ। जब विदेशी लगानीकर्ताहरूले कृषि भूमि नियन्त्रण गर्छन्, उनीहरूले आफ्ना बीउबिजन र प्रविधिहरू मात्र लागू गर्छन्, जसले नेपाली किसानहरूको मौलिक कृषि प्रणाली पूर्ण रूपमा मासिन्छ।

यसरी, दीर्घकालीन रूपमा विदेशी कम्पनीहरूले बीउबिजन आपूर्ति रोक्ने वा महँगो बनाउने स्थिति आयो भने नेपाल भोकमरीको चपेटामा पर्नेछ। नेपाल विदेशी खाद्यान्न आपूर्तिमा पूर्ण रूपमा निर्भर हुनेछ, र यदि कुनै दिन विदेशी शक्तिहरूले बीउबिजन वा खाद्यान्न आपूर्ति रोकिदिए, भने भोकमरीको भयावह अवस्था सिर्जना हुन सक्छ। यही रणनीति विदेशीहरू नेपाली कृषि प्रणालीमाथि लागू गर्दैछन्, जसलाई समयमै चिर्न आवश्यक छ।यसको समाधानका लागि स्थानीय बीउको संरक्षण, जैविक कृषि प्रवर्द्धन, किसानहरूको सशक्तीकरण, र आत्मनिर्भर कृषि नीतिहरूको विकास आवश्यक छ। अन्यथा, दीर्घकालीन रूपमा नेपाल खाद्यान्न उत्पादनका हिसाबले आत्मनिर्भर हुन नसक्ने र विदेशी कम्पनीहरूको नियन्त्रणमा रहने खतरा छ।

अन्त्यमा, यी सारा चिजहरु योजनाबद्द ढंगले चलिरहेको छ। कुनै पनि सरोकारवाला निकायको ध्यान पुगेको छैन। पुगेको भए पनि सोच्ने फुर्सद छैन। सोचेको भए पनि यसलाई रोक्न सक्ने औकात छैन। पैसा, पावर हुने त रातो पासपोर्ट बोकेर जता पनि पुग्लान तर निरीह जनताको हालत के होला ? सधैं जता-जता बाहुन बाजे उतै-उतै स्वाह गरेर चल्ला र ?

• प्रमोद राजनीतिशास्त्र र साहित्यको विद्यार्थी हुन्। उनी समसामयिक लगाएत यावत विषयमा कलम चलाउँछन्।

प्रकाशित मिति: १ चैत्र २०८१, शनिबार