प्रेम, यौन र साहित्य : एक फराकिलो दृष्टिकोण !

• लेखक: प्रमोद भण्डारी

प्रेम स्वतन्त्रताको अनुभूति हो, जहाँ आफू र अर्कोबीचको भिन्नता मेटिँदै जान्छ। यो आत्माको गहिराइबाट उत्पन्न हुने शुद्ध ऊर्जा हो, जसले व्यक्तिलाई आफ्नै सीमाभन्दा पर धकेल्दै अरूको अस्तित्वलाई आफ्नै जस्तो अनुभव गराउँछ। प्रेम न त मात्र संयोग हो, न त आवश्यकता—यो अस्तित्वको गहिरो सत्य हो, जसले जीवनलाई अर्थ दिन्छ। अनि यौन जीवनको मौलिक ऊर्जा हो, जसले सृष्टिलाई निरन्तरता दिन्छ र मानव अस्तित्वको भौतिक तथा मानसिक पक्षलाई गहिरो रूपमा प्रभावित गर्छ। यो केवल जैविक तृष्णा मात्र होइन, बरु आनन्द, आत्म-अभिव्यक्ति, सम्बन्धको गहिराइ, र सिर्जनात्मकताको अभिव्यक्ति पनि हो। जब यौन चेतनशीलतासँग एकाकार हुन्छ, यो केवल तृप्तिको माध्यम नभई आत्माबोधको मार्ग बन्न सक्छ। त्यस्तै साहित्य चेतनाको अभिव्यक्ति हो। जसले जीवन, अस्तित्व, र मानव अनुभवको गहिराइलाई शब्दमार्फत उजागर गर्छ। यो केवल कल्पना वा तथ्यको संकलन होइन, बरु सत्यको खोजी गर्ने माध्यम हो। जसले समय, समाज, र आत्माको प्रतिविम्ब प्रस्तुत गर्छ। साहित्य जीवनको प्रतिबिम्ब मात्र होइन, जीवनलाई रूपान्तरण गर्ने शक्ति पनि हो।

मानव अस्तित्वको मूलभूत संरचनाहरूमा प्रेम, यौन र साहित्यले अत्यन्त्यै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यी तीनै विषय परस्पर गहिरो रूपमा जडित छन्। सभ्यता, संस्कृति, तथा चेतनाको विकाससँगै रूपान्तरण हुँदै आएका छन्। दर्शनको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, प्रेमको अवधारणा केवल भावनात्मक तत्त्वमा सीमित छैन, यो अस्तित्ववादी प्रश्नसँग गाँसिएको छ। त्यस्तै, यौन केवल जैविक तृष्णा होइन। यो मानव चेतनाको महत्वपूर्ण अभिव्यक्ति पनि हो। साहित्य तिनै प्रेम र यौनलाई संरचनाबद्ध गरी समाजलाई अर्थ दिने माध्यम हो।

दार्शनिक रूपमा प्रेमलाई विभिन्न तरिकाले व्याख्या गर्न सकिन्छ। प्लेटोले प्रेमलाई ‘ईश्वरीय सौन्दर्यको अनुसरण’ भनेका छन्, जसले भौतिक आकर्षणबाट आध्यात्मिक प्रेमतर्फ रूपान्तरण गराउँछ। अर्कोतर्फ, जीन-पाल सार्त्रजस्ता अस्तित्ववादीहरूले प्रेमलाई स्वतन्त्रताको बाधा पनि मानेका छन्। उनी भन्छन्, – ‘जब हामी कसैलाई प्रेम गर्छौं, तब हामी तिनको स्वतन्त्रतालाई नियन्त्रण गर्न खोज्छौं। यो द्वन्द्व नै प्रेमको सार हो।’

प्रेम केवल रोमान्टिक सम्बन्धमा मात्र सीमित छैन। यसमा करुणा, दया, बन्धुत्व, मातृत्व र आत्मीय सम्बन्धहरू पनि समावेश हुन्छन्। प्रेमलाई साहित्यमा चित्रित गर्दा यसको विभिन्न आयामलाई समेट्न सकिन्छ—त्रासदी, उल्लास, बिछोड, अनन्त प्रतीक्षा, आत्म-त्याग आदिको रूपमा। सिग्मन्ड फ्रायडले यौनलाई मानव चेतनाको सबैभन्दा मौलिक प्रेरणा मान्छन्। उनी भन्छन्,- ‘यौन ऊर्जा नै जीवनका हरेक निर्णय, अभिव्यक्ति, र सम्बन्धको आधार हो।’ अर्कोतर्फ, आर्थर शोपेनहावरले यौनलाई केवल जैविक आवश्यकता नभई अस्तित्वकै एक गहिरो विडम्बना मानेका छन्। उनका अनुसार, ‘यौन इच्छा मेटाउन खोज्दा हामी झन् दुःखको चक्रमा फस्छौं। हामी यौन चाहन्छौं, तर यसले हामीलाई निरन्तर असन्तोषमा राख्छ।’

साहित्यमा यौनलाई विभिन्न रूपमा चित्रित गरिएको छ। कतै यो प्रेमको उचाइ हो, कतै नैतिक सीमाहरू तोड्ने विद्रोह हो, त कतै समाजको पाखण्ड प्रकट गर्ने साधन। कालिदासको कुमारसंभवमा पार्वती-शिवको मिलन दैवीकरणको उच्चतम रूप हो, जबकि काजुओ इशिगुरो वा हरुकी मुराकामीका उपन्यासहरूमा यौन अलगाव, अस्थिरता र मानव मनोविज्ञानको प्रतिबिम्ब बन्न सक्छ। साहित्य, प्रेम र यौनलाई केवल कथानकको माध्यम होइन, दर्शनको प्रयोगशाला बनाउँछ। टॉल्स्टोयको अन्ना करेनिनाले प्रेमलाई नियतिको द्वन्द्वको रूपमा देखाउँछ। प्रेमको अर्कोतर्फ, डी. एच. लरेन्सको लोलितामा यौनलाई समाजले निषेध गरेको तर मानवीय इच्छाको रूपमा चित्रण गरिएको छ। नेपाली साहित्यमा पारिजातको शिरीषको फूलले प्रेमलाई अनासक्तिको रूपमा चित्रित गर्छ। यौनको अस्वीकृति आत्मखोज र आध्यात्मिक यात्रासँग गाँसिएको छ। जहाँ प्रेम चाहनाको होइन, बोधको माध्यम बन्छ। राजन मुकारुङ वा कृष्ण धरावासीका कृतिहरूमा यौन केवल जैविक सम्बन्ध होइन, जाति, वर्ग र राजनीतिक विमर्शसँग गाँसिएको देखिन्छ। प्रेम, यौन र साहित्यको अन्तर्सम्बन्ध मानव चेतनाको अन्वेषण हो। प्रेमले अर्थ दिन्छ, यौनले ऊर्जामय बनाउँछ, र साहित्यले तिनलाई कालजयी बनाउँछ। जब यी तीन तत्व मिल्छन्, तब केवल व्यक्तिगत कथा मात्र होइन, सभ्यताको गहिराइ उजागर हुन्छ। यसैले प्रेम, यौन र साहित्य केवल मनोरञ्जन होइन। यी आत्मखोज, समाजको ऐना र मानव चेतनाको रहस्योद्घाटन हुन्। यौन र साहित्य मानव सभ्यताको अभिन्न अंश हुन्। यौन केवल जैविक तृष्णा वा प्रजननको माध्यम मात्र होइन। यो अस्तित्वको गहिराइमा पुग्ने एउटा मूलभूत ऊर्जा हो। साहित्य अर्कोतर्फ, मानव चेतनाको अभिव्यक्ति हो। जसले यौनलाई प्रेम, शक्ति, स्वतन्त्रता, आत्मबोध, र विद्रोहको रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ। दार्शनिक रूपमा यौनलाई केवल शरीरको अनुभव होइन, चेतनाको अनुभवको रूपमा बुझ्नुपर्छ। आध्यात्मिक दृष्टिले यौन भौतिक मिलन मात्र होइन, आत्माको एकत्वतर्फको यात्रा हो। जब साहित्यले यौनलाई समेट्छ, तब यो केवल शरीरको कथा नभई आत्माको कथा बन्दछ।

पूर्वीय दर्शनमा यौन केवल वासना होइन, यो ऊर्जा रूपान्तरणको एउटा साधन हो। तान्त्रिक परम्परामा यौनलाई ‘शक्तिको जागरण’ मानिन्छ। शिव-शक्ति दर्शनमा पुरुष (शिव) चेतना हो, र स्त्री (शक्ति) ऊर्जा हो। जब यी दुई मिल्छन्, तब अस्तित्वको परिपूर्णता हुन्छ। यही तत्त्वलाई तान्त्रिक साहित्य, उपनिषद् र बौद्ध दर्शनले पनि आत्मसात् गरेका छन्। साहित्य यौनलाई केवल शारीरिक आकर्षणको रूपमा मात्र नभई अस्तित्वको खोजीको रूपमा चित्रित गर्छ। विभिन्न साहित्यिक परम्परामा यौनलाई विभिन्न रूपमा देख्न सकिन्छ।

साहित्यमा कतिपय यौन प्रसंगहरू प्रेमको उच्चतम अभिव्यक्तिको रूपमा आएका छन्। कालिदासको कुमारसंभवमा पार्वती र शिवको मिलन केवल दैहिक सम्बन्ध होइन, आत्माको एकरूपता हो। मध्ययुगीन भक्त कविहरू—मीरा, कबीर, वा चण्डीदास—ले ईश्वरसँगको मिलनलाई नै यौनिक एकत्वको रूपमा चित्रण गरेका छन्। कहिलेकाहीं साहित्य यौनलाई समाजका प्रतिबन्धहरूमाथि विद्रोहको रूपमा पनि प्रयोग गर्छ। डी. एच. लरेन्सको ‘लेडी चाटरलीज लभर वा जेम्स जोयसको युलिसिस’ले समाजको यौनप्रतिको पाखण्डमाथि प्रहार गर्छ। रुमी वा खलील जिब्रानका कविताहरूमा शारीरिक प्रेम नै दिव्य प्रेमतर्फको यात्रा हो। प्रेम र यौन मानव अस्तित्वका दुई आधारभूत तत्व हुन्। परम्परागत रूपमा यौनलाई मात्र भौतिक सुख वा वासनाको रूपमा बुझ्ने प्रवृत्ति देखिन्छ, जबकि प्रेमलाई पवित्रताको उच्चतम रूप मान्ने गरिन्छ। तर दार्शनिक र आध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, प्रेम र यौन एक अर्काबाट पृथक होइनन्। यी दुई ईश्वरको प्रसाद जस्तै हुन्, जसले मानव आत्मालाई चेतनाको उच्चतम स्तरतर्फ डोर्याउँछन्।

प्रेम केवल व्यक्तिगत वा सामाजिक सम्बन्ध मात्र होइन। यो अस्तित्वको आधारभूत सत्य हो। प्लेटोले Symposium मा प्रेमलाई दुई भागमा विभाजन गरेका छन्:

•  एरोटिक प्रेम (Eros) – भौतिक सौन्दर्यबाट उत्पन्न हुने आकर्षण, जसले आत्माको गहिराइतर्फ लैजान्छ।
•  दिव्य प्रेम (Agape) – आत्मिक प्रेम, जसमा कुनै भौतिक इच्छा हुँदैन, केवल निःस्वार्थ समर्पण हुन्छ।

यदि प्रेमलाई ईश्वरको प्रसाद मान्ने हो भने, यो केवल व्यक्तिगत चाहना वा अपेक्षामा सीमित हुँदैन। बरु, यो अस्तित्वको अभिन्न अंश बन्छ। भक्त कविहरू—मीरा, कबीर, तुलसीदास, र चण्डीदास—ले प्रेमलाई ईश्वरसँगको मिलनको साधन मानेका छन्। प्रेमको माध्यमबाट उनीहरू ईश्वरलाई अनुभूत गर्छन्। जसरी एक प्रेमी आफ्नो प्रियलाई अनुभूत गर्छ।

यौनलाई धेरै दर्शनले केवल शारीरिक तृष्णा वा वासनाका रूपमा चित्रण गरेका छन्। तर गहिराइमा जाँदा, यौन कुनै तुच्छ क्रिया होइन, बरु यो नै सृजनाको स्रोत हो। हिन्दू धर्ममा, यौनलाई तान्त्रिक साधनाको रूपमा हेरिन्छ, जसले चेतनाको उच्चतम स्तरतर्फ डोर्याउँछ। भगवद्गीता (७.११) मा श्रीकृष्ण भन्छन्: “धर्मविरुद्ध नभएको यौन म नै हुँ।”

यसको अर्थ जब यौनलाई पवित्र भावनाले भरिएको प्रेमका रूपमा बुझिन्छ, तब त्यो ईश्वरीय हुन्छ। तान्त्रिक दर्शनमा, यौन ऊर्जा (कुण्डलिनी शक्ति) शरीरको आधार चक्रबाट माथि उठ्दै सहस्रार चक्र (सर्वोच्च चेतना) मा पुग्छ। यसको अन्तिम लक्ष्य आत्मबोध हो। जब शिव र शक्ति मिल्छन्, तब त्यो केवल शारीरिक मिलन मात्र होइन। त्यो ब्रह्माण्डीय एकताको प्रतीक हो। यदि प्रेम र यौनलाई ईश्वरीय प्रसादका रूपमा लिइन्छ भने, तिनीहरू केवल व्यक्तिगत इच्छाका विषय हुँदैनन्; तिनीहरू सृजनात्मक ऊर्जा, आत्मबोध, र ब्रह्माण्डीय सन्तुलनका स्रोत बन्छन्। यौन केवल तृष्णा होइन, यो साधना हो। प्रेम केवल भावनात्मक सम्बन्ध होइन, यो आत्माको उन्नति हो। यसरी, प्रेम र यौनलाई वासना वा नैतिक सीमाहरूभित्र मात्र राख्नुको साटो तिनलाई ब्रह्माण्डीय ऊर्जा, चेतनाको विकास र आत्मिक उन्नतिको साधनको रूपमा लिनु नै दार्शनिक तथा आध्यात्मिक दृष्टिले सही हुनेछ। प्रेम, यौन र साहित्य मानव सभ्यताको विकाससँगै रूपान्तरित हुँदै आएका महत्वपूर्ण आयाम हुन्। यौन केवल जैविक क्रिया मात्र होइन। यो शक्ति, अस्तित्व, प्रेम, विद्रोह, र आत्मबोधको अभिव्यक्ति पनि हो। साहित्य भनेको चेतनाको ऐना हो। जसले यौनलाई प्रेम, समाज, राजनीति, मनोविज्ञान र आध्यात्मिकताको गहिराइबाट अन्वेषण गर्छ।

यौनको दार्शनिक अध्ययन गर्दा अस्तित्ववादले यसको गहिराइमा प्रवेश गर्छ। जीन-पाल सार्त्र ले यौनलाई ‘दोस्रो व्यक्तिसँग सम्बन्ध निर्माण गर्ने तर आत्मीयताको भ्रम सिर्जना गर्ने’ माध्यम मानेका छन्। उनका अनुसार, यौनमा हामी अर्कोलाई आफ्नो अस्तित्वको पुष्टि गर्न खोज्छौं तर यो सम्बन्ध सधैं अपूर्ण रहन्छ।

शोपेनहावरले यौनलाई ‘जीवनको त्रासदी’ भनेका छन्। उनका अनुसार, हामी यौन चाहन्छौं तर तृप्ति पाएपछि पनि पूर्णता महसुस गर्न सक्दैनौं। यो निरन्तर चक्र नै मानव दुःखको कारण हो।
तर विपरीत रूपमा, पूर्वीय दर्शन—विशेष गरी तान्त्रिक परम्परामा—यौनलाई केवल वासना नभई ‘ऊर्जाको स्रोत’ मानिन्छ। जब यौन ऊर्जा (कुण्डलिनी शक्ति) माथि उठ्छ, तब यो भौतिक सीमाबाट पर गई आध्यात्मिक मुक्तिको मार्ग बन्छ।साहित्यले यौनलाई प्रेम, शक्ति, विद्रोह, र अस्तित्वको संघर्षका रूपमा चित्रण गरेको छ। विभिन्न सभ्यता र समयमा यौनलाई साहित्यमा विभिन्न दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गरिएको छ। प्राचीन भारतीय साहित्य ‘कामसूत्र’ ले यौनलाई केवल भौतिक आनन्द मात्र होइन, आत्मिक मिलनको रूपमा हेर्छ। यौन केवल शरीरको कुरा होइन। यो आत्मा, चेतना, र ब्रह्माण्डीय ऊर्जासँग जोडिएको छ। हिन्दू तन्त्र दर्शनमा यौनलाई आत्मा र ब्रह्माण्डबीचको मिलनको साधन मानिन्छ। शिव-शक्ति तत्त्वद्वारा पुरुष (चेतना) र स्त्री (ऊर्जा) मिलेर ब्रह्माण्डीय सन्तुलन बनाउँछन्। बौद्ध ध्यान साधनामा, यौनलाई आत्मसंयममार्फत आध्यात्मिक उचाइतर्फ लैजाने साधना मानिन्छ।

प्रेम, यौन र साहित्यको परिपूर्णता !

प्रेम, यौन र साहित्यबीचको सम्बन्ध केवल मनोरञ्जन वा वासनामा मात्रै सीमित छैन। यो अस्तित्व, शक्ति, विद्रोह, र आध्यात्मिकताको समागम हो। साहित्यले प्रेम र यौनलाई केवल शरीरको मिलनको रूपमा मात्र नभई आत्मा, समाज, शक्ति, र चेतनाको आयामबाट हेर्छ। जब हामी यौनलाई केवल तृष्णाको रूपमा होइन। एक सृजनात्मक शक्ति र अस्तित्वको अन्वेषणको रूपमा बुझ्छौं। तब, यसले हाम्रो चेतनालाई उच्चस्तरमा पुर्याउँछ। यसकारण, यौन केवल एउटा जैविक आवश्यकता मात्र होइन। यो साहित्यमा व्यक्त हुने प्रेम, शक्ति, स्वतन्त्रता, र आध्यात्मिक यात्राको अभिन्न अंग हो। साहित्यले यौनलाई सीमितताबाट मुक्त गराएर अस्तित्वको अनन्त यात्रामा रूपान्तरण गर्ने प्रयास गर्छ। जसले मानव चेतनाको उच्चतम स्वरूप उजागर गर्छ।

• प्रमोद राजनीतिशास्त्र र साहित्यको विद्यार्थी हुन्। उनी समसामयिक लगाएत यावत विषयमा कलम चलाउँछन्।

प्रकाशित मिति: २३ फाल्गुन २०८१, शुक्रबार